K stawiznje Smogorjejskego młyna
Marie-Luise Finker, Pódstupim 2006
Cerkwina zlicbowanka z lěta 1627 dopokazujo, až su južo tegdy w Smogorjowje młyn měli. Ten jo tegdy był za zdaśim w priwatnych rukach. W krajnem wizitaciskem protokolu z lěta 1652, to jo było pśepytowanje w nadawku kurwjercha Georga Wilhelma pó tšašnej 30-lětnej wójnje, jo zapisane: "Młyn ma dwa choda ..., jo tuchylu njehužywany a se wót zastojnstwa Picnja wót kreditorow kupił." Młyny su byli za krajnych knězow póžedane žrědło dochodow, a burja su byli z hobgrozenim chłostanja nuzkane, swóju trajdu w jim póstajonych młynach mlaś daś.
- [2] Adolf Lehmann – historiski zachod do jsy Smogorjowa z młynom a rězakom w lěśe 1953
Zajmny dokument jo zaměnjańske dogrono z dnja 23. apryla 1662. Měto Krygaŕ, bratš hobsejźarja ryśarskego kubła Pětša Krygarja w Dubrawce, jo kśěł Smogorjejski młyn ako liche derbjeńske swójstwo kupiś. Mjazy nim a zastojnskim stotnikom Georgom Abrahamom von Grünberg a komornikom Hermannom Lange kradu nadrobnje huźěłany dogronjeński spis jo kurwjerch dnja 07. julija 1662 hobkšuśił. W njom jo wón teke dowólnosć dostał, rězak natwariś a mimo dankow paleńc pśedawaś.
W lěśe 1665 jo se młyn ze wšymi pśisłušnymi twarjenjami dla njerozglědniwosći wótpalił. W pšosbje na kurchwjercha jo Měto Krygaŕ w lěśe 1666 wó někótare wólažcenja pśi zasejnatwari pšosył, což jo se jomu zdźěla pśizwóliło. Pśez kup jo se młyn w lěśe 1681 do hobsejźeństwa Picańskego amta dostał. W slědujucem casu wón se naspomnijo w někótarych zastojnskich dokumentach.
Stawne śěžkosći su zazdaśim ze wódu měli. Młynikarje su měli pšawo, wódu za swójo młynikarske źěło regulěrowaś, wóni su ju gaśili abo pušćadła twarili, aby wódu wótwjadli. Tak jo Smogorjejski młynikaŕ w lěśe 1762 samo jadno bocne rěcnišćo Sprjewje gaśił, aby wódu do Smogorjejskego młyna wótwjadł, ale jo tak druge młyny do wódoweje nuze zagnał.
- [3, 4] Romantiski puś do jsy
W 19. stolěśu su połožyli zakładny kamjeń za dospołne dalejhuwiśe młynowego kompleksa. W zjawnem pśesajźenju jo Ernst Leopold Liersch w lěśe 1852 młyńske grunty za nejwětše pórucenje 11.680 tolarjow dostał. Jogo bratš, Julius Ferdinand Liersch, jo był sobuhobsejźaŕ, a wót lěta 1862 jo wón młynikojstwo sam dalejwjadł. Jogo syn, Ferdinand Moritz Liersch, jo był twarcojski fachowc a jo za swójogo nana natwarił "amerikański młyn".
Na techniskich hudobyśach w Americe se zeperajucy jo póstup hobstojał we tom, až stej se trajda a muka nutśi w młynje awtomatiski transportěrowałej. Pśez to jo było źěło wó wjele lažčejše. Pśigroniś móžo se, až Julius Ferdinand Liersch ku cesći swójeje familije jo spomnjeński kamjeń z mjenjami někótarych swójich prědownikow nastajił blisko spušćadla, źož jo wón hyšći pó Drugej swětowej wójnje był.
(Na tegdejšnem městnje pśi spušćadle spomnjeński kamjeń wěcej njestoj. Jano pówóstanki z cyglowego fundamenta tam hyšći su. Ten słuša nejskerjej k hopomnišću. Źo jo spomnjeński kamjeń, znank dawno zajźonego casa, wóstał, njejsmy mógali dotychměst zwěściś. Pśispomnjenje redakcije)
- [5] Našocasna póglědnica – rukopisnje: Smogorjow, maj 1926
W lěśe 1875 jo Julius Ferdinand Liersch humrěł. Jogo hudowa, Elise Anna Liersch, jo swójo Smogorjejske hobsejźeństwo w lěśe 1883 nejskerjej direktnje na Franca Šulca pśedała. Pód jogo nawjedowanim jo se zawod huwijał k huspěšnemu pśedewześu. Hokoło lěta 1906 jo wón dał pśi wejsnej droze bydleński chrom natwariś, kótaryž jo był myslony ako bydlenje za pśistajonych. Wjelika inwesticija jo była w lěśe 1917 twaŕ spušćadła pśi Blachowej, z cymž jo se gaśenje naglědnje pólěpšyło. Pódla lichego spušćadła stej byłej dwě dalšnej spušćadle: spušćadło mjazy trajdowym a wólejowym młynom – hobej młyna stej se góniłej z masiwnje zatwarjoneju turbinu – a gaśenje slězy rězaka z drjewjanym wódnym kólasom.
- [6] Rězakowy młyn z drjewowym składom
W lěśe 1926 jo se trajdowy młyn wótpalił. W samskem lěśe jo Franc Sulc ceły zawod swójomu synoju, twarcojskemu a młyńkojskemu mejstarjeju Güntheroju Šulcoju, pśepódał. Ten jo dał wětšy, modernjejšy młyn natwariś. W lěśe 1932 jo wón swójo gaśeńske pšawo a swóje spušcadła pśedał Prowincialnemu zwězkoju Bramborskeje a jo wótněta musał za hužowanje wódneje mócy płaśiś. Dla rozpadowatosći su w lěśe 1934 spušćadło a wódne kólaso pśi rězaku wóttwarili a groblu ze 27 metrow dłujkeju zelezneju špundoweju sćěnu zastajili. Rězak jo se něto z lokomobilu pógónjował, kótaraž jo stojała w masiwnem mašinowem domje
Wólejowy młyn a hyšći njedotwarjona pjakarnja stej se wótnajmarjeju pśepódałej. Dokulaž su młyny pśecej južo město zmakanja wjele luźi byli, su wótwórili gósćeńc, kenž jo wót pśiběrajucego cuzabnikojstwa profitěrował. K zawodoju jo hušej togo słušało něźi 20 hektarow wjelike rolnikarstwo.
Ze zachopjeńkom Drugeje swětoweje wójny jo se góspodarske połoženje pógóršyło pśez zwołanje hobsejźarja do wójska kaž teke dla wójnskogóspodarskich póstajenjow, kenž su hužywanje młyna kradu hobgranicowali. Rězakowy a wólejowy młyn stej swójo źěła zastajiłej. Kóńc wójny jo pśinjasł pśisamem katastrofalne połoženje. Ned pó zaśěgnjenju Cerwjeneje armeje jo Sowjetska wójarska administracija młyn zebrała, aby jen k zastaranju wójska hužywała. Ako zastojarja su cuzego młynikarja zasajźili. Hobronjony sowjetski stražnik, kótaryž jo w bydleńskem domje zakwartěrowany był, jo objekt hobstražował: Šulcojc familija jo musała grunty hopušćíś.
- [7] Eines der wenigen erhaltenen Fotos der Ölmühle mit angrenzender Bäckerei. Hier beim Sängertreffen 1957
Ako njeje hobsajźeńska móc młyn wěcej hužywała, jo sowjetska góspodarska komandantura zawod ako „syrotny“ nimskim zastojstwam pśepódała. Źo jo tegdy był hobsejźaŕ młyna, njejsu wěźeli. Rada hokrejsa Chóśebuz-kraj jo za rězak a młyn rukowarjow zasajźiła.
Rězak jo se hupórěźał a jo wóněta połnje za raparaciske zaměry źěłał. Lěcrownož jo se zastojnik młyna procował tomu zadoraś, až se młyn hobsejźarjeju wrośi, jo se wón kóńc lěta 1946 zasej do swójstwa Šulocowych dał. Pówójnske lěta su byli mimoměry śěžke.
Günther Schulz jo se pó wjelelětnem pópajźeństwje w oficěrskem lěgwje w Sowjetskem zwězku domoj wrośił, njejo pak wěcej źěłakmany był a w lěśe 1957 humrěł. Hobsejźarka jo něto była jogo źowka Magdalena Šulcojc. Wóna jo młyń w lěśe 1957 pśenajmjeła na młyńskego mejstarja Friedricha Wildemanna. Pó jogo smjerśi w lěśe 1969 jo młyn hopśestał źěłaś.
- [8] Stary Smogorjejski młyn (do lěta 1926)
W zwisku z twarjenim pódpołnocnego kanala jo źěl rěcnišća Małkse huschnuł a jo se zachytał. Togodla su musali młyn, kenž jo wót wšogo zachopjeńka z mócu wódy źěłał, w lěśe 1963 na elektrisku milinu pśetwariś.
- [9] Adolf Lehmann - Smogorjejski młyn (nowotwaŕ)
Na zakłaźe wótnajmjeńskego dogrona z Radu hokrejsa Chóśebuz-kraj, wótźělenje rolnikarstwo, jo rolnikarske prodrustwo Wjerbno rolnikarske płoniny a wšykne twarjenja, teke młyn, za swóje zaměry hužywało – mimo bydleńskego twarjenja.
W lěśe 1982 jo něntejšna hobsejźarka, kněni Hannelora Limbergowa, grunty z bydleńskim domom, młynom a góspodarskimi twarjenjami kupiła. Wólejowy młyn jo se dla špatnego twarskego stwa wótrył.
Něga zajmna zestawa tśich młynow harmoniski do krajhobraza zapołožona, jo tak w běgu casa se zgubiła. Trajdowy młyn ze swójeju hušej 350 lětneju njewšedneju stawiznu jo hopśetał eksistěrowaś.