Jatšowne spiwanje
Běg lěta w našej jsy jo se z dawnych casow póstajował wót wótběga źěłowego lěta, to groni wót źěłow mjazy husewom a žnjami, a ako druge jo cerkwine lěto było huznamne. Teke źinsa hyšći – lěc wědobnje abo nic – rozdźěluju husoke cerkwine swěźenje wótrězki žywjenja luźi. Mimo gód słušaju jatšy k nejwažnjejšym swětym dnjam. Tak su se teke jatšy do wědobnja luźi zaryli pśez bejnu licbu nałogow, kótarež se zdźěla do źinsajšnego dnja hoplěwaju, zdźěla jano hyšći w spomnjeśu zachowaju.
Jatšowne spiwanje
- [1] Jatšowne spiwanje w Smogorjowje
Jatšowne spiwanje jo se w Smogorjowje wjele lět wót źowćow pśěze hoplěwało. Wóni su w spótnem casu pśecej njeźelu wótpołudnja pśi pśězy se zmakali a pótom kjarliže spiwajucy pó jsy śěgnuli. Spiwali su se štucki, kótarež su źowća na pśězy nahuknuli, zakantoriła jo je kantorka. Spominajucy na puś śerpjenja Jezusa su źowća wót njeźele k njeźeli pśecej wó kus dalej pó jsy šli.
Swój wjerašk jo jatšowne spiwanje dojśpiło ho połnocy jatšowneje nocy. Pótom su kjarliže źowćow luźam wózjawili zrowastanjenje Kněza.
Jatšowne spiwanje jo se zakóńcyło jatšownu njeźelu zajtša ze spiwanim na kjarchobje do schadanja słyńca. Spiwało su w kupce pó jsy kšacajuce źowća w serbskej rěcy.
Źowća su se wótpowědnje góźbje teke woblekali, to groni, wóne su carnu swěźeńsku drastwu nosyli. K tomu jo słušała zelena kóšula z carnymi cańkami a carneju somośaneju smugu, žyźana šorca, carny cypjeltuch a carna lapa, teke nogajce su byli carne. Docełego njejo se w spótnem casu pisana drastwa nosyła.
Až něźi do lěta 1950 su źowća Smogorjejskeje pśěze k jatšam spiwali. Wót togo casa su teke hudate (zmanźelone) žeńske sobu spiwali, aby nałog se zachował. Spiwali su pak tegdy jano hyšći pśi pomniku. Pó jsy nejskerjej njejsu wěcej spiwajucy chojźili. Za zdaśim kóńc 1950tych lět jo jatšowne spiwanje w Smogorjowje zajšło. Zwóstali su hyšći někótare spiwarki, kótarež su až do pśibytnosći na zakopowanjach spiwali a tak humarłych k rowoju pśewóźowali. Ale teke za to njejo žednogo dorosta, a togodla jo nałog w zajźonych lětach hopśestał.
- [2] O Haupt, voll Blut und Wunden – jaden z kjarližow, kótarež su se w spótnem casu k jatšam spiwali. Serbska wersija póchada ze spiwarskich knigłow lěta 1860.
- [3] Serbske spiwarske knigły z lěta 1860, śišćane w Chóśebuzu. Źinsa słušaju knigły kněni Minje Šalmejowej (Wilhelmine Schalmea), wóna jo je pó swójej mamje derbnuła. Grono slězy na knigłach: "Chwal togo Kněza, o mója duša!"
Jatšowny hogeń
- [4] Jatšowny hogeń (w lěśe 2004)
Jaden do źinsajšnego wót wejsneje młoźiny hoplěwany nałog jo jatšowny hogeń. Jogo kórjenje laže w pśedkśesćijańskem casu. Groniło jo se: „… gaž jo to stare, zeschnute spalone, móžo to nowe w nalěśu hubijaś!“ W běgu stolěśow jo se pak teke how zmysł kśesćijańskemu jatšownemu swěźenjoju pśiměrił. Spalenje suchych gałuzow a gałuzkow hobglědujo se ako rozžognowanje ze starym, „zeschnutym“ žywjenim a wiźi se ako hobraz nowozachopjonego žywjenja. Teke spalenje zarědujo se do kśesćijańskeje jatšowneje stawizny.
W Smogorjowje wótměwa se jatšowny hogeń pó tradiciji na kśicnej droze. To „kśicnišćo“ dej spominaś na kśicowanje Jezusa a póchada tejerownosći z kśesćijańskeje symboliki. Stare město palenja jatšownego hognja, kótarež jo se až do 1950tych lět hužywało, jo to kśicnišćo pódlejšoneje Slobraneje drogi z prěcneju sćažku pód „Smogorjejc gólku“. How su gólcy wejsneje młoźiny wjacor jatšowneje soboty kopicu nawózyli. Drjewo pśiwježo se z kónjom a wózom a jo „hobstarane“ zwětšego z priwatnych lěsow burjow. Wóno se zapalijo z walickami gałuzkow a ze słomu dokradnje w połnocy.
Mjazsobne zapalowanje gromadow mjazy jsami njejo se cyniło, teke nic spalenje pupow, kenž se na někótarych jatšownych hognjach sobu spale. Šabernak, kaž se źinsa w jatšownej nocy stawa, how teke njejsu hugbali. Ten nałog rowna se skerjej zogolowanju na pśězy. Źowća su akle pó jatšownem spiwanju k jatšownemu hognju pśišli.
Jatšowna wóda
Až do 1960tych a 1970tych lět su w Smogorjowje hyšći pilnje pó jatšownu wódu chojźili. To jo se mjazy połnocu a zeger jadnogo w nocy stawało, gaž su dokoławokoło jatšowne hognje palili.
Źowća a žeńske su jatšownu wódu pócerali z rěckow pód wódu, to groni napśeśiwo běžecej wóźe. Hob ceły cas, ako su tam a domoj ducy byli ako teke pśi póceranju wódy, njejsu směli nic piknuś abo se smjaś. Ceły nałog jo musał se absolutnje śichy wótměś. Hušej togo njejsu dejali se hobrośiś, ale jano doprědka glědaś a gnaś, howacej by była jatšowna wóda knicomna.
Z jatšowneju wódu su se hyšći w samskej nocy do schadanja słyńca myli. Chtož jo tak cynił, jo se naźejał strowoty a derjeměśa hob cełe lěto. Teke zwěrjeta su z jatšowneju wódu napowali, aby se pśed chorosćami hobzwarnowali. Pó pśiwěrje su teke tu nowu cystu wódu hobchowali, pśeto wóna njejo se skazyła.
Kórjenje starego nałoga laže w pśedkśesćijańskem casu. Za našych prědownikow jo jatšowna wóda wóznamjeniła žywjenje a płodnosć. To jo se k spominanju na bogowku nalěśa a płodnosći cyniło. W běgu stolěśow jo se zmysł změnił a kśesćijaństwu pśiměrił. Jatšowna wóda rozmějo se how ako znamje zrowastanjenja a žywjenja.
Jatšowne jajka
- [5] Pisane jajka, pó starem recepśe barwjone w cybulowych łupinach.
Jajo ako symbol płodnosći a wócuśecego žywjenja jo teke pla našych prědownikow wažny wóznam měło. Až do źinsajšnego jo z nałogom, kmótśikam k jatšam tśi barwjone jajka dariś. Něga su se jajka z pśirodnymi barwami pisanili. K tomu su cybulowe łupiny huwarili a pitśku wósuchy pśiscynili. Pótom su jajka tam nutśi zwarili, aby dostali mócnu brunu barwu. Gaž su jajka hustudnuli, su je z tucnym wótrěli, aby se rědnje swěśili.
Teke barwjenje z młodym žytom (zelene) abo cerwjeneju rěpku (cerwjene) znajomy. Akle pózdźej su se kumštne barwy hužywali, ale pśirodne barwy njejsu se pśez to ceło hutłocyli. Wóskowanje, škrabanje abo hužrawanje jatšownych jajow w Smogorjowje njejo znate było.
Jěza w spótnem a jatšownem casu
Pó starem nałogu se groni: „Śichy pětk mimo měsa“. Tak su spominali na kśicowanje Jezom Krysta a su na tom dnju jano „njekšawne“ jěze jědli. Dalšne regule hokoło spośenja a jězow njejsu nam znate. Na jatšownem swěźenju samem su pśecej dodosća a husokemu swěźenjoju pśiměrjone warili a jědli.
Kmótšojstwo
Njeźělobnje z jatšownym swěźenim zwězane jo kmótšojstwo. Wóno ma swóje kórjenje w zachopnem casu kśesćijańskeje cerkwje. Kśesćijaństwo tegdejšnego casa njejo było w romskem mócnarstwje wót stata ako wěryhuznaśe pśipóznate. Kśesćijaństwo jo było casy zwězane z pśegónjowanim a tšachom za sěło a strowosć. Chtož jo se dał dupiś, jo togodla musał rukowarja (kmótša) měś, kótaryž jo spšawnosć a wólu dupjeńca k dupjenju hobznanił, na drugi part jo se wósada tak spytała šćitaś pśed njespšawnymi kśesćijanami a snuchlarjami stata.
W 4. stolěśu pó Krystusu su chopili małe źiśi dupiś. Nadawki kmótšojstwa su se změnili. Město rukowanja jo kmótš dejał starjejšeju góleśa pśi dalejdawanju kśesćijańskeje wěry pódpěrowaś. Hušej togo jo był nadawk kmótša, kmótśikoju w nuzy pomogaś, jolic jogo starjejšej to dla chorosći njejstej mógłej abo dla jěsneje smjerśi.
- [6] Jatšowna guska Hoblubowany kmótšojski dar pjaku teke źinsa hyšći kužde lěto k jatšam w pjakarni Mieth w Bórkowach. Forma guski symbolizěrujo palmowe łopjeno.
Teke w Smogorjowje su kmótśiki w takich padach njerědko pla kmótšow wótrosli, kótarež su něga až do góspodarskeje samostatnosći teke ned pśinankojstwo hugbali, zamóženje rědowali abo se wó hukubłanje starali. Z kmótšojstwom su byli huznamne duchne a góspodarske słušnosći zwězane.
Pódla takich stawnych nadawkow kmótšow jo jatšowny swěźeń teke znał wósebny nałog hokoło kmótšojstwa: hyś pó jaja. Zwětšego su Smogorjejske źiśi měli pěś do źaseś kmótšow. K nim su jatšownu njeźelu pó namšy pó jaja chojźili. Ako kmótšojski daŕ su dostali tśi barwjone jaja, słodkosći, drobne pjenjeze abo drugi mały dar, hoblubowane su byli taski abo talarje z napisanym mjenim kmótśika abo wěnowańskim gronkom. Hušej togo jo se dariła specielna jatšowna guska. Ta jo se pjakła z měkego śěsta a jo była pódobna na błośański cołn. Wóna pak symbolizěrujo palmowe łopjeno. Kmótśiki su cyste rubišćo sobu wzeli, do kótaregož su jatšownu gusku zahobalili.
Z górjejbranim kmótśika jo se kmótšojstwo zwětšego zakóńcyło, pśeto z tym jo góle było dospołnje ako cłonk wósady pśiwzete a jo něga teke swóju góspodarsku samostatnosć měło.