Smogorjejski zapust
Historiske rozpominanje
Mimo cerkwinych swětych dnjow słuša w běgu lěta serbski zapust sobu do nejwažnjejšych swěźenjow błośańskich jsow.
Gaž bywaju dny dlejše, stakim wót srjejź wjelikego rožka (teke: wezymski abo januar), zachopijo se zapustojski cas. Wón trajo až do zachopjeńka spótnego casa na zachopjeńku nalětnika (teke: pózymski abo měrc) a zarědujo se tak do źěłowego a cerkwinego lěta tudejšneje ludnosći.
- [1] Pśěza w Smogorjowje hu Domanojc, źinsa Mědarojc, Ana
Tak jo z dawnych casow teke w Smogorjowje.
Naše stare mamy su se hyšći ako młode źowća kuždolětnje w zymjem na pśězy zmakali. How su pśeźěłali w lěśu naźěłane surowizny kaž wałmu a lan. Kužde fryjne źowćo ga jo kśěło ku swajźbje dosć bogate wěno měś.
Na pśězach pak njejo se jano źěłało. Pśedewšym su how teke kulturne derbstwo jsy hoplěwali, spiwy spiwali a z głowy nahuknuli, tšojenja a bajki hulicowali.
Młodym kjarlam jo był pśistup do pśězy za wětšy źěl wjacora njedowolony. Nad tym stej starjejšej stražowałej, kenž stej śpu za pśězu pśez zymu k dipoziciji stajałej.
Historiski staršy źěl zapusta jo camprowanje. Kórjenje nałoga laže w pśedkśesćijańskem casu.
Lěcrownož źinsa zawěrno lěbda něchten do togo wěri, jo camprowanje ze swójimi kultiskimi elementami - kaž stajanje larbow a pśedrasćenje, rejowanje a biśe z pšutami – dejało wejsne zgromaźeństwo šćitaś pśed tšachami a złymi duchami. Copajuca, śamna zyma jo se dejała hugnaś a bliske nalěśe z nowymi žywjeńskimi duchami huwitaś.
W Smogorjowje su až do źinsajšnego casa camperaki ducy z pšutami wjerbow a brjazow. Take su se něga hužywali ako „žywjeńske pšuty“, kenž su symbolizěrowali nowo nastawajuce žywjeńske mócy. Togodla jo camprowanje tegdy ako teke źinsa nałog z wjele muziku, rejowanim a zogolom.
- [2] Pśehoblacone camperaki
nejskerjej pśed zachodom do stareje žurle Smogorjejskego gósćeńca
Pśi camprowanju chojźi pśedrasćona wejsna młoźina wót doma k domu. Ze zogolom a muziku se hobydlarje witaju. Te daju camporakam za zanjasonu štucku jaja abo teke pjenjeze. Ako źěk rejuju z góspozu rejku a góspodaŕ se pśepšosyjo na głažack zapustojskego paleńca.
Teke domy, w kótarychž luźe žałuju, se njehuzamknu. How wšak se njezogolujo a muzika mjelcy, wótpowědny darik pak weto daju. Nacamprowana caroba se pózdźej zgromadnje zjě, pjenjeze pak se k financěrowanju zapusta hužywaju.
Źinsa zmaka se młoźina južo pětk, zwětšego na prědnem kóńcu tyźenja w februaru, we wejsnem gósćeńcu k camprowanju w hutwarku.
Sobotu camprujo se pótom we jsy. Sobota zakóńcyjo se po tradiciji z reju.
- [3] Zapustojski pśeśěg w Smogorjowje
Nejskerjej kóńc 1930tych lět. Źowća nose k swěźeńskej drastwje hyšći lapu.
Njeźelu maju młodostne, wósebnje źowća, pótom jěsno stawaś. Wóni ga kśě sebje rědnu serbsku swěźeńsku drastwu hoblac, aby se na tradicionelnem zapustojskem pśeśěgu hobźělili.
Pórědne, pšawe, dostojne hoblacenje źowćow jo wěc staršych žeńskich wejsnego zgromaźeństwa, tych tak pómjenjonych głaźnicow. Dokulaž jo zajm na zapusće a na narodnych drastwach źinsa zasej wětšy, su teke młodše žeńske našeje jsy to pšawe hoblekanje nahuknuli a wjedu rědnu tradiciju głaźnicow dalej.
Njerědko móžomy mimo nowych drastwow teke drastwy abo źěle drastwow hobźiwowaś, kótarež su źowća zdźěla wót stareje mamy pśez mamu derbnuli. Zmakanišćo za zapustojski pśeśěg jo zasej tradiciski gósćeńc.
- [4] Muskecy zapust w Smogorjowje na žurli gósćeńca
Hynacej ako pśi swěźeńskej drastwje na młoźińskem zapusće njenose zmanźelone žeńske žeden bant na šorcu
Pytajomy-li kórjenje togo zapustojskego nałoga, kótaryž jo w pśirownanju z camprowanim póměrnje młody, musymy do drugeje połojce 19. stolěśa slědk glědaś. Camprowanju jo se tegdy ako nowy element zapustojski pśeśěg pśidał. Tak jo nastał źinsa znaty serbski zapust.
Wšykne źowća su w pśeśěgu nosyli serbsku rejowańsku drastwu, tegdy z lapu. Akle pó 2. swětowej wójnje, něźi srjejź 20. stolěśa, jo se w Smogorjowje ta nagłowowa pycha, kótaraž słuša do dospołneje rejowańskeje drastwy, pśisamem ceła zgubiła.
Hyšći něźi až do lěta 1990 jo fryjnym źowćam pśistojało, ku drastwje pisany bant na šorcu nosyś. Hudate žeńske pak njejsu taki bant měli. Tak jo mógał kuždy, teke cuzy gósć, spěšnje póznaś, lěc jo jogo rejowańska partnarka hyšći fryjna abo nic.
Wejsne gólcy hoblaku se śamny hoblak. Zapustojske partnarki pśityknu jim ako znamje strusack z pisanymi banśikami na kłobyk. Pó prědnej reji w gósćeńcu a pśecytanju swěźeńskego pórěda wózjawijo se zestajenje pórikow. Pótom slědujo pśeśěg pó jsy. Pśi tom pócesćijo pśeśěg huznamnych wejsanarjow, kenž su wósebnje zasłužbnje za derjeměśe gmejny a młoźiny statkowali, z cesnym hoglědom. Wjacor se zakóńcyjo ze zapustojskeju reju w gósćeńcu.
Teke zapustojskemu pśeśěgoju a zapustojskej reji pśipisuju se pótajmne mócy. Něga jo se wósebnje na to glědało, aby se pšawje wjele rejowało. Pótom se pó pśiwěrku lan w nowem lěśe derje raźi. Źowća pak su dejali husoko skokaś a z wjelikimi pachołami rejowaś, aby lan kradu husoki narosł.
Wósebnosć w Smogorjowje jo až do źinsajšnego dnja, až se gólc pó zapusće do starjejšyskego domu źowća na gósćinu pśepšosyjo. Taku rědnu tradiciju wiźimy ako znamje zgromadnosći generacijow w našej jsy. Pśepšosony gólc źěkujo se góspodarjeju z „husokoprocentojskeju flašku“, kótaraž zawěrno dłujko njehustudnjo, casy ju južo do rozžognowanja hutšubiju.
- [5] Młoźiński zapust w Smogorjowje w lěśe 1913
Nejstarše znate foto Smogorjejskego zapusta. Wóno jo hyšći nastało na starej žurli něntejšnego Marakojc gósćeńca.
Dalšna wósebnosć zapusta w Smogorjowje jo kljambawa. To jo zwónaškowa žerź, kótaraž póchada z wójerskeje parady. Tśo młodostne w carnem hoblaku a z cylindrami na głowje njasu ju pśecej pśed zapustojskim pśeśěgom. Na slěznem boku jo hušywana lětowa licba 1875, kótaraž se hobglědujo ako narodne lěto Smogorjejskego zapusta.
Nejskerjej eksistěrujo pśeśěg w tej abo pódobnej formje južo dlej. Kljambawa a stakim teke Smogorjejski zapust wóswěśijotej hobwěsćone w lěśe 2005 swój 130. jubileum.
Pśi wótnowjenju kljambawy pśi góźbje 120. zapustojskego jubileja w lěśe 1995 su se pód tkaninu namakali zapiski wótnowjenja z 1930tych a 1970tych lět. Teke na zapustojskem fośe z lěta 1913 jo wóna, lěcrownož kradu njejasnje, w pšawej połojcy hobraza slězy wótmólowana.
Něga njejsu pśecej derje z kljambawu hobchadali. Cesto jo wóna lažała na kóńcu zapusta něźi njecesna w rožku žurle, a nichten njejo se wó nju starał. Dłujkolětna kjarcmarka Anni Marakowa, roźona Vogtojc, jo ju lubosnje pśez lětźasetki za młoźinu zachowała.
Z togo jo se huwijała dostojna tradicija, až kjarcmarka kljambawu stwórtk do zapusta pśepódajo šesćom nejstaršym młodostnym, młoźińskemu wjednikoju a pó słužbnych lětach nejstaršemu cłonkoju pśedsedarstwa. Wóni ju kjarcmarce pónjeźelego pó zapusće zasej wrośe, aby se do pśiducego raza hobchowała. Tym młodostnym pśistoj teke aktualizěrowanje lětolicby prězy na kljambawje.
- [6] Młoźiński zapust w lěśe 1939
Póslědny zapust do 2. swětoweje wójny
Pisane tšojenja zapustojskich swětocnosćow zakóńcyjo muskecy zapust. Něga jo se jano camprowało a rejowało. Wót 1990tych lět pak maju teke zapustojski pśeśěg pó jsy. Wót togo casa du zmanźelone žeńske ceło w drastwje, mimo lapy drje, ale z bantom na šorcu.
Pśipisaś comy hyšći, až jo zapust našym wejsanarjam dał dožywiś (dolabowaś) młogu rědnu góźinu (štundu). Nałog pak jo teke wjele hobtužnych casow pśetrał. Tak njejo se zapust hob cas 2. swětoweje wójny swěśił (nejskerjej 1940 do 1945). Muske su musali do wójny a źowća su w tom śěžkem casu měli połne ruce źěła we wejsnem žywjenju a hobgóspodarjenju žywnosćow.
Weto jo luźam zwóstała naźeja, až kśěli w lěpšych casach w Smogorjowje teke zasej zapust swěśiś. A we tom njejsu se mólili. Pó wójnje jo se zapust zasej wótžywił a swěśi se až do źinsajšnego.